Giriş
Faaliyetin süreklilik gerektirdiği iş kollarında, 24 saat esasına dayalı üretim veya hizmet akışı nedeniyle vardiyalı çalışma sistemi uygulanır. Bu sistemin bir parçası olarak işçiler gece saatlerinde de çalıştırılırlar. Ancak gece çalışması yalnızca işin niteliğinden değil, işçinin sağlığı ve sosyal yaşamından kaynaklanan hassasiyetlerden dolayı özel düzenlemelere tabi tutulmuştur. Bu sebeple, gece çalışmasına dair hak ve yükümlülüklerin doğru bilinmesi hem işverenler hem işçiler açısından önem taşır.
Gece Çalışması Tanımı ve Uygulama Kapsamı
İş Kanunu’na göre gece dönemi en geç 20:00’de başlar, en erken 06:00’da biter. Bu saatler işçi lehine olacak şekilde değiştirilebilir, ancak işçi aleyhine bir daraltma yapılamaz. Eğer bir vardiyada çalışılan sürenin yarısından fazlası gece dönemi içinde geçiyorsa, tamamı gece çalışması sayılır. Ancak işin süreklilik gerektirmediği durumlarda, işçi gece çalışmaya zorlanamaz.
Gece Çalışması Süreleri ve Kısıtlar
Gece vardiyasında çalışan bir işçi, günlük olarak 7,5 saatten fazla çalıştırılamaz. Bu sınır, işçinin biyolojik ritminin zarar görmesini önlemek amacıyla kanun tarafından konulmuştur. Yargıtay kararları da bu sınıra dikkat çekmekte; 7,5 saati aşan gece çalışmasını fazla mesai olarak değerlendirmektedir.
Fazla Mesai ve Gece Çalışması
Gece çalışması 7,5 saati aştığında, bu süre fazla mesai sayılır. Normalde haftalık toplam çalışma süresi 45 saati geçerse fazla mesai ücreti gündeme gelir; gece çalışmasında ise 7,5 saati aşan kısmın fazla mesai sayılması, haftalık toplamı aşma koşuluna bağlı olmaksızın geçerlidir. Turizm, sağlık ve özel güvenlik gibi sürekli hizmetin gerekli olduğu sektörlerde, işçinin yazılı onayı alınmak koşuluyla 7,5 saati aşan gece çalışması yapılabilir.
Ücretlendirme İlkeleri
Gece çalışması için özel bir ücret farkı öngörülmemiştir; gece 7,5 saati geçmeyen kısmı gündüz çalışması gibi ücretlendirilir. Ancak aşan kısım için %50 zamlı fazla mesai ücreti uygulanır. İşveren, gece çalışması nedeniyle ücret farkı ya da ek tazminat uygulamayı tercih edebilir; fakat bu düzenleme işçi aleyhine olamaz.
Sürekli Gece Vardiyası ve Değişim Zorunluluğu
Uzun süre boyunca sürekli olarak gece vardiyasında çalıştırılan işçi, haklı sebeple iş sözleşmesini feshedebilir. Vardiyalı çalışma sistemlerinde, genellikle işveren bir haftalık (veya belirli süreli) vardiya değişimi ile gece ve gündüz postalarını dönüşümlü şekilde düzenlemelidir.
Gece Çalıştırılamayacak Kişiler
18 yaşını doldurmamış (çocuk ve genç) işçiler, sanayi işlerinde kesinlikle gece çalışamaz. Kadın işçiler, gece çalıştırılmadan önce işyeri hekiminden rapor alınmalıdır. Gebe kadınlar, 24. haftadan doğuma kadar gece çalışmaya tabi tutulamazlar. Yeni doğum yapan ve emziren kadın işçiler, doğumdan itibaren 1 yıl süreyle gece çalıştırılamaz.
İşverenin Yükümlülükleri
İşverenin gece çalışması uygulamasında dikkat etmesi gereken yükümlülükler şöyle özetlenebilir:
– İşe başlamadan önce işçinin gece çalışmaya elverişli olup olmadığına dair sağlık raporu almak.
– En geç iki yılda bir periyodik sağlık kontrolleri yapmak ve bu masrafları üstlenmek.
– Çalışma ortamında yeterli aydınlatma, güvenlik ve ergonomi sağlamak.
– Gece çalışmasına uygun olmayan işçileri gündüz postasına geçirmek (imkân varsa).
İşçinin Hakları ve Korunması
Yazılı onay alınmadan 7,5 saatin üzerinde gece çalışmaya zorlanmak haklı fesih sebebi olabilir. Sağlık raporuyla gece çalışamaz raporu alan işçi, zorla gece vardiyasında çalıştırılamaz. Gece çalışmasına rağmen ücret, fazla mesai ya da diğer haklar eksik ödeniyorsa işçi, yasal yollara başvurabilir. Sürekli gece vardiyasına tabi tutulan işçi, ayrımcılığa maruz bırakılırsa eşitlik ilkesine dayanarak tazminat talep edebilir.
Uygulamada Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar
İşverenin kanun hükümlerine uyulmaması, işçinin hak kaybına neden olur. 7,5 saat sınırının aşılması, fazla mesai ücretinin ödenmemesi, sağlık kontrollerinin yapılmaması gibi ihlaller sıkça karşılaşılan sorunlardır. Bu gibi durumlarda, işçi hukuki danışmanlık alarak haklarını koruyabilir.